وندافزایی به ستاکهای سادة فعلی در زبان فارسی نوشتاری و گفتاری معیار (طبق نظریة حاکمیت و مرجع گزینی)

ورد 300 ص

پيش گفتار

در ميان ابزارهاي ارتباطي بشر، زبان به عنوان مؤثرترين و آسانترين ابزار و در عين حال پيچيده‌ترين پديدهٴ ارتباطي در قالب قواعد و اصولي خاص به منظور بيان انديشه‌ها به تلفظ در مي‌آيد. واژه‌هاي مختلف با استفاده از قواعد زباني به يكديگر مي پيوندند و مفاهيم و انديشه‌ها را منتقل مي‌كنند.

حال اگر برخي از واژه‌هاي لازم براي بيان مفاهيم در زباني موجود نباشند، نمي توان فقط به وام‌گيري آنها از زبانهاي بيگانه متوسل شد؛ اين شيوه زماني مناسب است كه چاره اي جز آن نباشد. در بسياري از موارد با استفاده از عناصر موجود در زبان، حتي گاهي با احياء عناصر متروك و مرده مي‌توان نياز زباني را براي انتقال مفاهيم برآورده ساخت و اين مهم جز با كسب آگاهي از عناصر موجود در زبان امكان‌پذير نمي‌باشد. علمي كه بيش از همه در اين زمينه به كار مي‌آيد، ساختواژه است. در چارچوب اين علم، طي فرايند وندافزايي، عناصر زباني از جمله ستاکهاي فعلي با عناصر ديگري كه آنها را وند مي‌ناميم، تركيب مي‌شوند و واژه‌اي را مي‌سازند و يا مي‌پردازند.

1ـ2ـ تعريف موضوع

زبان ابزار بيان و انتقال مفاهيم و انديشه هاي افراد بشر است. هر چقدر اين ابزار، غني تر و منظم‌تر باشد، مفاهيم و انديشه ها صحيحتر و آسانتر منتقل مي‌شوند. زبان، اين پديدهٴ اجتماعي ِ بديهي و در عين حال پيچيده، همراه با ديگر تحولات جامعه دچار تغيير مي‌شود. در دنياي امروز با گسترش تكنولوژي و پيشرفت و تحول علوم مختلف، براي بيان و توصيف مفاهيم نياز به ساختن و پرداختن واژه ها بيش از پيش احساس مي‌شود. در چنين موقعيتي بهتر مي‌نمايد كه هر زباني به جاي وام گيري و جايگزيني واژه هاي بيگانه و تأثير پذيري از زبانهاي ديگر و در نتيجة آن فراموشي واژه هاي بومي، استعدادهاي دروني خود را بروز دهد و با به كارگيري علم ساختواژه ،از طبيعي ترين فرايندهاي ساخت و پرداخت واژه ها در زبان خود، يعني اشتقاق (وندافزایی اشتقاقی )و تصريف(وندافزایی تصریفی) سود بجويد. مادهٴ اصلي اشتقاق و تصريف در اكثر زبانها ستاكهاي فعلي اند كه با افزودن وندهاي مختلف به آنها
مي توان مقولات و مفاهيم جديدي ساخت. هر چقدر از تعداد ستاكهاي فعلي و وندهاي كمتري استفاده شود، از دو فرايند اشتقاق و تصريف سود كمتري مي‌توان برد. خوشبختانه در زبان فارسي از لحاظ تعداد افعال و وندها مشكلي نداريم اما از فرايند اشتقاق به خوبي استفاده نكرده ايم و فرايند تصريف نيز به خوبي معرفي نشده است. با اين حال براي حفظ و غناي زبان فارسي مي‌توان ساختار آن را در قالب قواعد و اصولي منظم تدوين نمود تا از آفتهاي مختلف دور نگه داشته شود.

اين پژوهش سعي دارد در چارچوب " نظرية حاكميت و مرجع گزيني " و به طور اخص طبق نظرية "نحوايكس تيره" ،وندهاي اشتقاقي و تصريفي و چگونگي افزودن آنها به ستاكهاي سادة فعلي در زبان فارسي نوشتاري و گفتاري معيار را بررسي نمايد.

1ـ3ـ ضرورت و سابقهٴ پژوهش

هر زباني براي بيان و توصيف مفاهيم، نيازمند واژه سازي و واژه پردازي است. اين مهم جز با شناخت صحيح و عميق فرايندهاي اشتقاق و تصريف كه از طریق وندافزايي صورت می گیرند، ميسر نمي‌گردد. اگرچه تا كنون به اين فرايند بسيار پرداخته اند، هنوز به طور اخص به تحليل انواع وند افزايي در خصوص ستاكهاي سادهٴ فعلي در گونه‌هاي گفتاري و نوشتاري زبان فارسي معيار، ويژگيها، محدوديتها و تغييرات حاصل از اين فرايند پرداخته نشده است. بررسي ستاكهاي فعلي و وندهاي مختلفي كه در وندافزايی به كار مي‌روند، ما را در رسيدن به الگوهاي مناسب واژه‌سازي، واژه پردازي و واژه گزيني ياري مي‌كند و بر استقلال و غناي زبان فارسي مي‌افزايد.

از جمله كساني كه به فرايند وندافزايي تحت عناوين اشتقاق، واژه سازي و تصريف پرداخته‌اند مي‌توان به افراد زير اشاره كرد: ليبر(1980)، ويليامز (1981)، سلكرك، بائر(1983)،اسپنسر(1991)، صادقي (72-1370)، كلباسي (1370)، كشاني (1371)، سامعي (1375)، اسحاقي(1375) و طباطبايي(1376).

1ـ4ـ هدفهاي پژوهش

در اين پژوهش با بررسي وندها و ستاكهاي سادهٴ فعلي كه در واژه سازي و واژه پردازي در دو گونه‌ٴ نوشتاري و گفتاري زبان فارسي معيار به كار مي‌روند، اهداف زير دنبال مي‌شود:

1- معرفي وندها و ستاكهاي سادهٴ فعلي كه طی وندافزایی در زبان فارسي معيار از آنها استفاده مي‌شود.

2- بررسي ويژگيهاي انواع مختلف وند افزايي

3- تغييرات حاصل از انواع وند افزايي

4- تعيين محدوديتهاي انواع وند افزايي

5- بررسي تفاوتهاي دو گونهٴ زبان فارسي معيار در نتيجهٴ وندافزايي

1ـ5ـ پرسشهاي اصلي پژوهش

اين تحقيق با هدف رسيدن به پاسخهايي براي پرسشهاي زير دنبال مي‌شود:

1. زبان فارسي معيار از چه وندها و ستاكهاي سادهٴ فعلي در وندافزایی استفاده مي‌كند؟
2. ويژگيهاي انواع مختلف وندافزايي چيست؟
3. تغييرات حاصل از انواع وندافزايي چيست؟
4. وندافزايي تابع چه محدوديتهايي است؟
5. چه تفاوتهايي در نتيجهٴ وندافزايي درگونه هاي زبان فارسي معيار ديده مي‌شود؟

1ـ6ـ فرضيه ها

فرضيه‌هاي زير پاسخي است به پرسشهاي پژوهش :

1. در زبان فارسي معيار از پیشوندها و پسوندهای تصریفی و اشتقاقی خاص و ستاكهاي سادهٴ فعلي حال و گذشته در وندافزایی استفاده مي‌شود.
2. انواع مختلف وندافزايي داراي ويژگيهاي منحصر به فرد آوايي، معنايي،ساختواژی و نحوي هستند.
3. در نتيجهٴ وندافزايي تغييرات آوايي، معنايي، ساختواژی و نحوي مختلفي ديده مي‌شود.
4. وندافزايي تابع برخي محدوديتهاي دستوري و غير دستوري است.
5. در نتیجهٴ وندافزایی تفاوتی در گونه های زبان فارسی معیار دیده نمی شود.

1ـ7ـ روش انجام پژوهش

در اين تحقيق كه از نوع نظري و كاربردي خواهد بود، براي جمع‌آوري داده‌ها به منظور بررسي زبان فارسي گفتاري معیار از برنامه‌هاي مختلف صدا و سيما و گفتگوي اشخاص استفاده مي‌شود. براي بررسي زبان فارسي نوشتاري معیار نيز از صفحات اجتماعي، ورزشي، اقتصادي، سياسي، حوادث و اخبار داخلي روزنامه‌هاي همشهري، كيهان، ايران، آفتاب، جام جم و اطلاعات و همچنين برخي متون درسي و فرهنگهاي فارسي استفاده مي‌گردد. علاوه بر ضبط و ثبت داده‌ها، گاه به شم زباني نيز توجه خواهد شد. روش تحليل محتوايي نيز براي تجزيه و تحليل اطلاعات حاصل به كار گرفته مي‌شود.

1ـ8ـ چارچوب نظري

اين پژوهش در چارچوب نظريهٴ حاكميت و مرجع گزيني صورت مي‌گيرد كه امروزه مطرح‌ترين نظريهٴ صورتگرا به شمار مي‌رود. بسياري از روابط ساختاري نظريهٴ فوق بر اساس نظريهٴ ايكس تيره استوار است كه اساس ارتباط نحو و واژگان محسوب مي‌شود. به همين دليل پس از معرفي نظريهٴ حاكميت و مرجع گزيني، بيش از زير نظريه هاي ديگر، به توضيح نظريهٴ ايكس تيره پرداخته خواهد شد.

1ـ8ـ1ـ نظريهٴ حاكميت و مرجع

- Word

- Borrowing

- Morphology

- Affixation

- Affix

- Derivation

- Inflection

- Stem

- Government and Binding theory

- X- bar theory

- Derivational affixes

- Inflectional affixes

- Word formation

- Word processing

- Lieber

- Williams

- Selkirk

- Bauer

-Spencer

- Prefix

- Suffix

- Idiosyncratic

- Phonological

-Semantic

- Morphological

- Syntactic

هفت

فهرست جدولها

عنوان صفحه

4-1: صرف فعل کمکی "بود" در وجه اخباری و التزامی................................................ 137

4-2: عنصر تصریفی مطابقت در زبان فارسی نوشتاری معیار......................................... 144

4-3: عنصر تصریفی مطابقت در زبان فارسی گفتاری معیار........................................... 145

4-4: وندهای تصریفی زبان فارسی معیار که به ستاکهای سادة فعلی می پیوندند... 148

4-5: تلفیق انواع وند افزایی تصریفی و ستاکهای سادة فعلی در زبان فارسی معیار.. 149

4-6: نشانداری معنایی در وندافزایی تصریفی..................................................................... 155

4-7: بسامد پیشوندهای فعلی................................................................................................. 189

4-8: بسامد پسوندهای اشتقاقی ستاک حال...................................................................... 199

4-9: بسامد پسوندهای اشتقاقی ستاک گذشته................................................................. 200

4-10: تعداد وندهای اشتقاقی ستاکهای سادة فعلی......................................................... 201

4-11: تعداد مشتقات وندهای اشتقاقی فعلی..................................................................... 201

4-12: تلفیق انواع وندافزایی اشتقاقی و ستاکهای سادة فعلی در زبان فارسی معیار 202

5-1: درصد کاربرد وندافزایی اشتقاقی و تصریفی در گونه های زبان فارسی معیار... 234

فهرست نمودارها

عنوان صفحه

1-1: طرح کلی نظریة حاکمیت و مرجع گزینی....................................................................... 9

1-2: الگوی سازه ای گروهها...................................................................................................... 11

1-3: جملة دارای فعل کمکی.................................................................................................... 14

1-4: جملة بدون فعل کمکی..................................................................................................... 14

1-5: جایگاه عناصر تصریفی فعل............................................................................................. 16

1-6: جایگاه متمم ساز (1)......................................................................................................... 17

1-7: جایگاه متمم ساز (2)......................................................................................................... 18

1-8: نمودار جملة سادة انگلیسی طبق نظریة حاکمیت و مرجع گزینی......................... 19

2-1: سطوح زبانی......................................................................................................................... 25

2-2: تراوش ویژگی وند در زبان انگلیسی............................................................................... 30

3-1: انواع واژه در زبان فارسی................................................................................................... 53

3-2: انواع تکواژ در زبان فارسی................................................................................................. 56

3-3: انواع فعل در زبان فارسی................................................................................................... 64

3-4: ریشة فعلی و عنصر تصریفی زمان.................................................................................. 67

4-1: وندافزایی در زبان فارسی معیار.................................................................................... 127

4-2: تراوش در زبان انگلیسی................................................................................................. 161

4-3: تراوش در زبان فارسی.................................................................................................... 162

4-4: ساخت موضوعی واژه...................................................................................................... 164

4-5: گروه فعلی.......................................................................................................................... 165

هشت

4-6: ساختار درونی جملة سادة متعدی در زبان انگلیسی طبق آراء پولاک............... 167

فهرست نمودارها

عنوان صفحه

4-7: اتصال پسوندهای زمان و مطابقت................................................................................ 169

4-8: اتصال وندهای مطابقت، زمان و منفی ساز................................................................ 170

4-9: تراوش ویژگی پسوند اشتقاقی...................................................................................... 220

4-10:تراوش ویژگی پیشوند اشتقاقی................................................................................... 220

4-11:تراوش ویژگی وند در پسوند افزایی چندگانة اشتقاقی ........................................ 221

4-12: تراوش ویژگی وند در واژة حامل پیشوند و پسوند اشتقاقی............................... 221

4-13: جایگاه وند و خواهر آن .............................................................................................. 222

نه

هشت

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول: کلیات پژوهش

1. پیش گفتار2
2. تعریف موضوع3-2
3. ضرورت و سابقة پژوهش4-3
4. هدفهای پژوهش4
5. پرسشهای اصلی پژوهش4
6. فرضیه ها5-4
7. روش انجام پژوهش5
8. چارچوب نظری5

1-8-1- نظریة حاکمیت و مرجع گزینی.............................................................. 9-6

1-8-1-1- نظریة ایکس تیره............................................................................. 10

1-8-1-1-1- برخی از مزایای نحو ایکس تیره........................................ 10

1-8-1-1-2- قواعد نظریة ایکس تیره.............................................. 12-10

1-8-2- گروه تصریفی........................................................................................ 19-10

1. تعریف اصطلاحات19

1-9-1- وند.................................................................................................................... 20

1-9-2- وند افزایی....................................................................................................... 20

1-9-3- ستاک فعلی................................................................................................... 20

1-9-4- زبان فارسی معیار......................................................................................... 20

ده

1-9-4-1- زبان فارسی نوشتاری معیار........................................................ 20

1-9-4-2- زبان فارسی گفتاری معیار.......................................................... 21

1. ساختار پژوهش22-21

فصل دوم: پیشینة پژوهش

2-1- پیش گفتار.......................................................................................................................... 24

2-2- تاریخ مباحث ساختواژی در غرب......................................................................... 25-24

2-2-1- ساختواژه در مکتب ساختگرایی................................................................. 26-25

2-2-2-ساختواژه در مکتب زایشی........................................................................... 27-26

2-2-2-1- ساختواژه در نظریة حاکمیت و مرجع گزینی............................. 28-27

2-3- مطالعات زبانشناسان غیر ایرانی در زمینة ساختواژه................................................. 28

2-3-1- چامسکی (1970)........................................................................................ 29-28

2-3-2-هله (1973).................................................................................................... 30-29

2-3-3-لیبر (1980)................................................................................................... 31-30

2-3-4-ویلیامز (1981)....................................................................................................... 31

2-3-5-کیپارسکی (1982)................................................................................................ 31

2-3-6-سلکرک (1982)............................................................................................ 34-32

2-3-7-بائر (1983)..................................................................................................... 35-34

2-3-8-متیوس (1991)............................................................................................. 36-35

2-3-9-کریستال (1992)................................................................................................... 36

2-3-10-کاتامبا (1993)........................................................................................... 37-36

2-3-11-کریستال (1997)................................................................................................ 37

یازده

2-4- مطالعات ایرانیان در زمینة ساختواژه............................................................................ 37

2-4-1- پژوهشهای سنتی.................................................................................................. 37

2-4-1-1- ابن سینا (قرن چهارم).................................................................... 38-37

2-4-1-2- شمس قیس رازی (قرن هفتم).............................................................. 38

2-4-1-3- میرزاحبیب اصفهانی (اوایل قرن چهاردهم)........................................ 38

2-4-1-4- پنج استاد (1363)................................................................................. 38

2-4-1-5- خانلری (1363)........................................................................................ 39

2-4-1-6- انوری و گیوی (1363)........................................................................... 39

2-4-1-7- خلیلی (1371)......................................................................................... 39

2-4-1-8- نوبهار (1372).................................................................................. 40-39

2-4-1-9- میرزایی (1372)....................................................................................... 40

2-4-1-10- مقربی (1372)...................................................................................... 40

2-4-1-11- شریعت (1375)........................................................................... 41-40

2-4-2- پژوهشهای نوین.................................................................................................... 41

2-4-2-1- پیرشفیعی (1361).................................................................................. 41

2-4-2-2- فری (1370)............................................................................................. 42

2-4-2-3- صادقی (72-1370)................................................................................ 42

2-4-2-4- کشانی (1371)................................................................................ 43-42

2-4-2-5- سامعی (1375)............................................................................... 44-43

2-4-2-6- اسحاقی (1375)....................................................................................... 44

2-4-2-7- طباطبایی (1376).......................................................................... 45-44

2-4-2-8- هاجری (1377)........................................................................................ 45

دوازده

2-4-2-9- مدرس خیابانی (1378)......................................................................... 45

2-4-2-10- کمالی نفر (1378)...................................................................... 46-45

2-4-2-11- قطره (1379)......................................................................................... 46

2-4-2-12- کلباسی (1380)........................................................................... 47-46

2-4-2-13- شریف (1381)...................................................................................... 47

2-4-2-14- طباطبایی (1382)................................................................................ 47

2-5- معایب دستورهای سنتی.................................................................................................. 48

2-6- اشتقاق در زبان عربي........................................................................................................ 48

2-7- اشتقاق در زبان فارسی از دیدگاه سنتی............................................................. 50-48

فصل سوم: فهرست افعال ساده و مشتقات

3-1- پیش گفتار.......................................................................................................................... 52

3-2- واژه........................................................................................................................................ 52...........

3-2-1-واژه از نظر آوایی............................................................................................ 53

3-2-2-واژه از نظر ساختواژی................................................................................... 53

3-2-3- واژه از نظر معنایی....................................................................................... 53

3-3- انواع واژه از نظر ساخت درونی....................................................................................... 53

3-3-1- واژة بسیط...................................................................................................... 53

3-3-2-واژة غیربسیط................................................................................................. 54

3-3-2-1-واژة مرکب........................................................................................... 54

3-3-2-2- واژة مشتق.......................................................................................... 54

3-3-2-3- واژة مشتق - مرکب / مرکب – مشتق...................................... 54

سیزده

3-4- تکواژ .................................................................................................................................... 55

3-5- گونة تکواژ............................................................................................................................ 55

3-6- تکواژ گونه .......................................................................................................................... 55

3-7- انواع تکواژ در زبان فارسی................................................................................................ 56

3-7-1- انواع تکواژ از لحاظ توزیع........................................................................... 56

3-7-1-1-تکواژ آزاد............................................................................................. 57

3-7-1-2- تکواژ وابسته....................................................................................... 57

3-7-2-انواع تکواژ آزاد و وابسته از لحاظ معنایی................................................ 57

3-7-2-1-تکواژ آزاد واژگانی (قاموسی)........................................................... 57

3-7-2-2-تکواژ آزاد دستوری (نقشی)............................................................. 57

3-7-2-3- تکواژ وابستة واژگانی........................................................................ 58

3-7-2-4-تکواژ وابستة دستوری....................................................................... 58

3-7-3-انواع تکواژهای وابستة دستوری از لحاظ نقش....................................... 58

3-7-3-1- وندهای تصریفی...................................................................... 59-58

3-7-3-2-وندهای اشتقاقی................................................................................ 59

3-7-3-3- واژه بستها.................................................................................. 60-59

3-7-3-3-1- واژه بستهای زبان فارسی.......................................... 61-60

3-7-4- انواع وندها از لحاظ جایگاه........................................................................ 61

3-7-4-1- پیشوند................................................................................................ 61

3-7-4-2-پسوند.................................................................................................... 61

3-7-4-3-میانوند......................................................................................... 62-61

3-7-4-4-پیراوند.................................................................................................. 62

چهارده

3-7-5- انواع وند از لحاظ میزان زایایی................................................................. 62

3-7-5-1- وندهای مرده..................................................................................... 62

3-7-5-2- وندهای سترون................................................................................. 62

3-7-5-3-وندهای زایا.......................................................................................... 62

3-8- وندافزایی.............................................................................................................................. 63

3-8-1- وندافزایی تصریفی.................................................................................................. 63

3-8-2- وندافزایی اشتقاقی.................................................................................................. 64

3-9- انواع فعل در زبان فارسی از لحاظ ساختمان............................................................... 64

3-9-1- افعال بسیط............................................................................................................ 65

3-9-2- افعال غیربسیط...................................................................................................... 65

3-9-2-1- افعال مرکب................................................................................................ 65

3-9-3-2- افعال پیشوندی..............